بازار به مجموعه ای از خریداران بالقوه و بالفعل یک کالا یا خدمت اطلاق میشود. از نظر تاریخی، بازار به محلی اطلاق میشود که خریداران و فروشندگان برای مبادله کالا یا خدمات به آن مراجعه میکنند اما اقتصاددانان به مجموعهای از خریداران و فروشندگانی که به خرید و فروش کالا یا خدمات خاصی مبادرت میکنند، بازار میگویند. همچنین از دیدگاه بازاریابی، مجموعه خریداران، بازار را تشکیل میدهند. در عین حال، کلمه بازار بعضاً به مجموعههایی غیر از مشتریان یا خریداران نیز اطلاق میشود مانند بازار نیروی کار یا بازار رأی.
هر شبکهای که خرید و فروش کالاها و خدمات در آن انجام پذیرد بازار نامیده میشود. بازار نباید لزوماً وجود مادی داشته و فضای فیزیکی مشخصی را در بر گرفته باشد. به عنوان مثال بازار معاملات سهام در سطح جهانی، بازاری است که عملیات آن صرفاً از طریق شبکه مخابرات بینالمللی انجام میگیرد و در مجموع جای معینی ندارد. در اقتصاد سنتی ایران بازار معمولاً مکانی مسقف بوده که در آن صنفهای مختلف در بخشهای خاص خود به داد و ستد اشتغال داشتهاند. بدین ترتیب بازار سنتی به دلیل مرکزیتی که در امور اقتصادی و تجاری داشت، خود به خود به مرکز زندگی سیاسی نیز تبدیل میشد.
فیلیپ کاتلر (پدر بازاریابی)، بازار را اینگونه تعریف میکند: بازار مشتمل بر تمام مشتریان بالقوهای است که دارای نیاز و خواسته مشترک باشند و برای تامین نیاز و خواسته خود، به انجام مبادله متمایلند و توانایی انجام این کار را نیز دارند.
انواع مدل های بازار
ـ بازار محصول (Product Market) : در این بازار کالا و خدمات بین تولید کنندگان، مصرفکنندگان و توزیع کنندگان مبادله میشود. در مدل این بازار دو بازیگر میتوان تعریف کرد: یکی تولید کننده؛ به تولید کننده بنگاه میگویم و دومی مصرف کننده و مصرف کننده را خانوار مینامیم.
ـ بازار کار (Labour Market) : در این بازار نیروی کار عرضه و تقاضا میشود. بنگاه، متقاضی نیروی کار و خانوار، عرضه کننده نیروی کار است.
ـ بازار سرمایه (Capital Market) : شیوه نگهداری دارایی موضوع بازار سرمایه است. در این بازار افراد در باره ترکیب داراییهای خود تصمیم میگیرند. افراد میتوانند دارایی خود را در اشکال مختلف نگهداری کنند. تصمیمگیری در باره این ترکیب و این که بر چه اساسی باشد، موضوع بازار سرمایه است. داریی خود را میتوانیم نقد نگاه داریم، در بانک سپردهگذاری کنیم، زمین بخریم، ساختمان بخریم، سهام بخریم، اوراق قرضه بخریم یا سکه و ارز بخریم.
ـ بازار پول (Money Market) : اگر پول را داریی ببینیم در بازار سرمایه میگنجد ولی برخی پول را (چون منشا عرضه آن دولت است) برایش بازار دیگری تعریفی میکنند.
ساختار بازار
ـ ساختار رقابت کامل(Competitive market) : در این حالت، تعداد زیادی خریدار و تعداد زیادی فروشنده در بازار وجود دارند.
ـ ساختار رقابت انحصاری (Monopolistic competition) : در این حالت نیز تعداد زیادی فروشنده برای یک نوع محصول خاص و تعداد زیادی خریدار وجود دارند ولی فروشندگان از طریق ایجاد تمایز در محصولات خود مانند نحوه بستهبندی، ارتقای کیفیت و نظایر اینها به رقابت میپردازند.
ـ ساختار انحصار چندجانبه (Oligapoly) : در این حالت، تعداد کمی فروشنده و تعداد زیادی خریدار وجود دارد.
ـ ساختار انحصار کامل (Monopoly) : این حالت، زمانی است که فقط یک فروشنده و تعداد زیادی خریدار در بازار وجود داشته باشد.
ـ ساختار انحصار کامل در طرف تقاضا (Monopsony) : هنگامی که تنها یک خریدار و تعداد زیادی عرضه کننده در بازار وجود داشته باشند.
ـ ساختار انحصار چندجانبه در طرف تقاضا (Oligopsony) : در این حالت، تعداد فروشندگان محصول در بازار بسیار زیاد است، ولی تعداد کمی خریدار در بازار وجود دارد.
چهار قسم اول، مربوط به طرف عرضه اقتصاد و دو قسم آخر مربوط به طرف تقاضای اقتصاد است. در واقع عناصر اصلی ساختار بازار، تعداد و اندازه بنگاهها در بازار، شرایط ورود و گستردگی تمایزات در بازار محصول یا کالایی خاص است. هر کدام از موارد فوق، دارای شرایط و ویژگیهایی هستند که در میان آنها، ساختار رقابت کامل، مفیدترین است. زیرا در آن حالت، تقاضای واقعی مشتریان آشکار شده و تمامی عرضهکنندگان، محصولات خود را در سطح قیمت و کیفیتی عرضه خواهند کرد که خریداران میخواهند، در صورتی که هزینههای فروشنده نیز تأمین بشود. به عبارت دیگر، رقابت کامل موجب میشود علایق تولیدکنندگان و مصرف کنندگان با یکدیگر تراز شده و باعث میشود که فروشندگان هزینههای واقعی خود را آشکار کنند.